خداوند انسان را با بلاها و مصيبت ها و نيز با خوشي ها و نعمت ها در اين دنيا مورد امتحان و آزمايش قرار مى دهد، آيات زيادى از قرآن گواه اين مطلب است؛ از جمله مى فرمايد:
«و لنبلونكم بشىء من الخوف و الجوع و نقص من الاموال و الانفس و الثمرات؛ قطعا همه شما را با چيزى از ترس، گرسنگى، و كاهش در مال ها و جان ها و ميوه ها آزمايش مى كنيم.» (بقره/155)
فوايد و آثار امتحانات الهى
آزمايش هاى الهى و امتحانات او آثار و بركات بسيارى در پى دارد كه به چند مورد مهم آن ها اشاره مى شود.
الف: پرورش روح استقامت و پايدارى
بلاها و حوادث ناگوار روح مقاومت و پايدارى را در انسان زنده مى كند، حضرت على (ع) می فرمایند: «درخت بيابانى چوبش سخت تر، و درختان كنار جويبار پوستشان نازك تر است. درختانى كه با باران سيراب مى شوند آتش چوبشان شعله ورتر و پر دوام تر است.»
ب: تنبيه و آگاهى
يكى از آثار آزمايشات الهى تنبيه و آگاهى است. رفاه دايمى و غرق شدن در مواهب زندگى مايه غرور و سبب غفلت از ارزش هاى اخلاقى است .
زندگى آرام و فارغ از هر نوع فراز و نشيب و خالى از هر نوع طوفان و حوادث تكان دهنده كاملا خواب آور است. در حالى كه حوادث ناخوشايند و ناگوار موجب كاهش غرور و بيدارى از غفلت است. قرآن بلاها را مايه بيدارى معرفى مى كند و مى فرمايد:
«و لقد اخذنا آل فرعون بالسنين و نقص من الثمرات لعلهم يذكرون؛ و به راستى قوم فرعون را به خشكسالى و كمبود ميوه ها گرفتار كرديم، تا شايد متذكر شوند.»( اعراف/130)
حضرت علی(ع) می فرمایند: اراده خيرى داشته باشد. پس آن بنده گناهى كند به دنبال آن گرفتارى پيش مى آورد تا استغفار را به يادش آورد.»
آرى حوادث ناخوشايند، اخطارهاى الهى است و سبب مى شود كه انسان در زندگى خود و رفتارهاى خويش تجديد نظر كرده، راه درست و صحيح را پيشه خود سازد.
ج: پاكسازى گناهان
از ديگر آثار بلاها و سختي ها پاكسازى گناهان انسان است.
حضرت علی(ع) می فرمایند: «سپاس خدايى را كه پاك كردن گناهان شيعيان ما را در دنيا به وسيله رنج و محنت آن ها قرار داد تا بدين وسيله طاعتشان سالم بماند و بر طاعات استحقاق ثواب يابند.»
د: ترفيع درجه
گاهى بلاها و حوادث تلخ زندگى براى دست يافتن به مقامات و درجات برتر و عالى است، گرفتاري ها و رنج و بلاى انبياء، ائمه، اولياء، از اين طريق قابل توجيه است.
امام صادق(ع) می فرمایند: «به راستى براى بنده مومن در پيشگاه الهى مقام و منزلى است كه بدان دست نمى يابد مگر با يكى از دو خصلت؛ يا از بين رفتن مال او و يا گرفتارى در جسم.»
ه‍: تكامل و پويايى
دانشمندان اخلاق، سختى ها و مشكلات طبيعى را سبب تكامل و پويايى انسان مى دانند؛ زيرا انسان گرفتار، همواره به فكر چاره جويى است و سعى مى كند از استعدادهاى نهان خود، يارى جسته و آن را در جهت رهايى از سختى ها و گرفتارى ها به كار برد. بسيارى از اختراعاتى كه امروز آن ها را مى بينيم روزى براى رهايى از مشكلات و سختى ها ساخته شده اند. انسان، راحت طلبى و آسايش را دوست دارد به همين دليل گاهى از هستى بخش غافل مى شود؛ از اين رو خداوند متعال او را به سختى ها و مشكلات گرفتار مى كند تا از خواب غفلت بيدار شده و به سوى خدا روى نمايد. از طرف ديگر اين شدايد و بلاها، به مثابه كوره اى است كه جسم و روح انسان را آب ديده مى كند.
و: خداگرايى
انسان در بلا و گرفتارى تمام توجهش به سوى مبدئى است كه مشكلات او را حل كند. البته اين توجه و استمداد از خداوند مراتبى دارد كه مى توان گفت بازتاب چهار حالت روانى انسان است كه هر كدام يك نوع عكس العمل به هنگام بروز مشكلات است:
1. دعاى پنهانى .
2. تضرع، ناله و فرياد.
3. توجه خالصانه به خدا و او را موثر واقعى دانستن .
4. شكر گذارى به هنگام نجات از سختي ها.
حقيقت فوق از آيات زير استفاده مى شود.
«و اذا مس الناس ضر دعوا ربهم منيبين اليه ثم اذاقهم منه رحمه اذا فريق منهم بربهم يشركون؛ هنگامى كه رنج و زيانى به مردم برسد، پروردگار خود را مى خوانند و توبه كنان به سوى او باز مى گردند؛ اما همين كه رحمتى از خودش به آنان بچشاند، بناگاه گروهى از آنان نسبت به پروردگارشان مشرك مى شوند.» (روم/33)
«قل من ينجيكم من ظلمات البر و البحر تدعونه تضرعا و خفيه لئن اءنجينا من هذه لنكونن من الشاكرين؛ بگو چه كسى شما را از تاريكى هاى خشكى و دريا رهايى مى بخشد؟ در حالى كه او را (آشكارا) و در پنهانى مى خوانيد؛ (و مى گوييد:) اگر از اين خطرات و ظلمت ها ما را رهايى بخشد؛ از شكرگزاران خواهيم بود.»(انعام/63)