چرا ما بايد دعا كنيم؟! از كجا مى‏توانيم به مستند بودن كتاب‏هاى دعا مطمئن شويم؟
در ابتدا بايد دانست كه دعا در لغت به معنى «خواندن» «1» درخواست انجام كار «2» و حاجت خواستن است. «3» اما در اصطلاح دينى به معناى روى آوردن به خداوند متعال و درخواست از او با حالت خضوع مى‏باشد. «4» به بيان ديگر دعا از ديدگاه شرع گفت و گو كردن با حق تعالى به نحو بيان توحيد و ثناى الهى يا درخواست بخشش و رحمت از او يا طلب بهره دنيايى است. «5» خداوند از طريق وحى، الهام و اشراق با انسان رابطه برقرار مى‏كند و آدمى از طريق نيايش و دعا به خداوند تقرب مى‏جويد. «6»
دعا از اساسى‏ترين نيازهاى روحى است كه روانشناسان نيز آن را تأييد نموده‏اند. «1» از اين رو، اسلام كه بر پايه فطرت بنا شده و آموزه‏هاى آن فطرى است، بر اين مهم تأكيد فراوان كرده است. در موارد متعددى آيات قرآن به مطلوب بودن دعا توجه نموده و آن را همپايه عبادت تلقى كرده است. «2» خواندن خدا با خلوص نيت «3» خداى خويش را با گريه، زارى و در خلوت طلبيدن «4»، او را با ياد كردن نام‏هاى نيك خواندن «5» كمترين مواردى است كه قرآن به ضرورت و اهميت دعا اشاره نموده است. علاوه بر آن كه در 47 مورد آيات قرآنى به صورت دعا آمده است. «6» روايات نيز با تأسى به آيات قرآنى بر اين مهم تأكيد كرده است، جوهر و جان عبادت بودن «7» محبوب‏ترين اعمال نزد خداوند «8»، سلاح اولياء «9»، سپر مؤمن «10»، كليد پيروزى و رستگارى «11»، بهترين وسيله براى تقرب به خداوند، كوشش در دعا كردن در زمان‏هاى گوناگون و … «12».
اى اخى دست از دعا كردن مدار با اجابت يا رد اويت چه كار؟ «1»
اهميت، ضرورت و جايگاه دعا در زندگى فردى و اجتماعى، آداب دعا، شرايط دعا، موانع استجابت دعا، شيوه‏هاى دعا، گونه‏هاى دعا و … عناوينى است كه در كتب روايى بدان پرداخته شده است. «2» انواع دعا
در يك نگاه كلى دعا به مأثور و غيرمأثور و يا منقول و غيرمنقول تقسيم مى‏شود؛ دعاى منقول يا ماثور، دعاهايى است كه از زبان معصوم عليه السلام صادر شده است و ديگران به تبعيت از آنان، مضامينى را هم زبان با معصوم زمزمه مى‏كنند، دعاى غيرمنقول يا غيرمأثور دعاهايى است كه بر زبان غيرمعصوم جارى است كه بسته به ميزان معرفت، ارادت و ابراز احساسات و تعيين موضع نسبت به خداوند متعال از سوى داعى متفاوت خواهد بود. «3» دعاهاى مأثور و منقول نيز از يك نگاه كلان به دعاى واقعى و دعاى تعليمى قابل تفكيك و تقسيم است. در دعاهاى واقعى معصومان عليهم السلام مى‏خواهند تنها خدا بشنود؛ اما دعاهاى تعليمى براى آن است كه پيروان اسلام بشنوند و با وظايف خويش آشنا گردند.
به بيان ديگر دعاهاى تعليمى منقول نه تنها كيفيت اظهار ارادت و چگونگى با خدا را مى‏آموزد بلكه متنى است براى شناخت و آگاهى از منزلت خداوند متعال و معصومان و وظايف ما به عنوان پيروان اسلام [در اين خصوص در بخش‏هاى ديگر بيشتر سخن خواهيم گفت‏] به دليل جايگاه ويژه دعاهاى تعليمى مى‏توان دعا در سنت را به عنوان يكى از منابع مهم دين‏شناسى تلقى كرد.
پيشينه دعا
از آنجا كه دعا پديده‏اى فطرى است قدمتى به بلنداى حيات بشرى دارد و از اين رو از سوى تمام پيامبران و اديان آسمانى وجود داشته است، اما در اسلام دعا از خود قرآن آغاز شده و با ادعيه رسول خدا توسعه مى‏يابد.
اهل‏سنت در باب دعا تا همين اندازه اكتفا مى‏كند؛ اما در ميان شيعه، ائمه عليهم السلام دعاهاى بيشمارى را با الهام از قران و سيره نبوى براى ما به يادگار گذاشته‏اند. نخستين مرحله در شيعه، دعاهاى رسيده از مولى الموحدين على‏بن ابيطالب عليه السلام است! در اين ميان دعاى كميل و مناجات شعبانيه از وى مشهورتر است ولى دعاهاى منقول از ايشان در گذشته به طور پراكنده در كتاب‏هاى دعا از جمله: مصباح‏المتهجد، اقبال‏الاعمال، بلدالامين، فلاح‏السائل ثبت شده است «1».
امامان ديگر نيز در مراحل بعد، ادامه دهنده اين حركت عارفانه بوده‏اند و ادعيه رسيده از آنان مانند دعاى عرفه، ادعيه صحيفه سجاديه، زيارت‏ جامعه كبيره و ساير دعاها و زيارات كه برخى از آن در كتاب مفاتيح الجنان در اختيار عموم قرار گرفته است. «1» از زمان امامان معصوم عليهم السلام، اصحاب آن بزرگواران در پى گرفتن ادعيه امامان بوده‏اند. آنان از آن حضرت درخواست دعا كرده و دعاهايى را كه به آنها تعليم داده مى‏شد، مى‏نگاشتند. «2» اما تدوين جدى كتاب دعا و زيارت پس از عصر غيبت آغاز شد و آثارى چون كتاب الدعا از كلينى، كامل‏الزيارات از ابن قولويه، كتاب الدعا و الزيارات از شيخ‏صدوق، كتاب المزار از شيخ مفيد، مصباح المتهجد از شيخ طوسى و روضةالعابدين از كراجكى كه همگى اين بزرگواران متعلق به قرن سوم تا قرن پنجم مى‏باشند، تدوين گشت. «3» سيدبن طاووس (متوفى 665 ه. ق) در قرن هفتم نهضتى علمى در احياء ادعيه و زيارات بر پا كرد. «4» وى سراسر زندگى علمى خويش را وقف دعا و اخلاق كرده و تنها بخش اندكى از آن را به موضوعات ديگر از قبيل حديث، تاريخ و شرح حال اختصاص داده است. سيدبن طاووس در اين زمينه با جست و جوى كم‏سابقه در يك موضوع از مجموعه آنچه از ميراث مكتوب در اختيارش بوده، دعاها را استخراج كرده است. او آثار متعددى را در اين باب از خود به يادگار گذاشته است، همچون: الاقبال بالاعمال الحسنه‏ فيما نذكره مما يعمل مرة فى السنة، مما راسبق فى الميدان الصدق، جمال الاسبوع فى كمال‏العمل المشروع، منهج الدعوات و منهج الغايات و … «1».
پس از سيدبن طاووس، ابن فهد حلى (م 841 ق) به سبك جديدى به تدوين مجدد آثار دعايى پرداخت. دو اثر مهم وى عبارتند از: البلد الامين و جنةالامان الواقية و جنة الايمان الباقيه. «2»
تدوين كتاب دعا با استفاده از منابع علماى سلف از دوره صفوى تا عهد قاجار شتاب بيشترى گرفت؛ در اين دوره علاوه بر ترجمه بسيارى از متون دعايى و زيادى قرون پيشين، كتاب‏هاى مستقلى نيز در اين موضوع نگاشته شد. كتاب‏هايى چون ذخيرةالاعمال محمدباقر مراغى؛ رياض المؤمنين و حدائق‏المتقين محمدتقى مجلسى، زادالعقبى ملامحسن كاشانى، زادالمعاد محمدباقر مجلسى، و مفتاح الفلاح شيخ بهايى، از جمله كتاب‏هاى دعايى در اين دوره است. «3» در قرن معاصر چند كتاب دعا تدوين شده كه مشهورترين آنها مفتاح‏الجنان يا مفاتيح الجنان شيخ عباس قمى و مفتاح الجنات علامه سيدمحسن امين است. مصباح المنير آيةاللَّه مشكينى نيز با توجه به مستند كردن دعاها و ترجمه جالب و روان و نيز حروفچينى و صفحه‏آرايى چشم‏نواز از آثار برجسته دوران معاصر به شمار مى‏رود.
چند نكته‏
يكم. بيشتر كتاب‏هاى دعا كه در ميان برادران اهل‏سنت تدوين شده، دعاهاى منقول از رسول خدا صلى الله عليه و آله است، قديمى‏ترين اين آثار كتاب الادعية المروية عن الحضرة النبوية نوشته عبد الكريم‏بن محمد سمعانى است (م 562 ق) كه مورد استفاده ابن طاووس نيز قرار گرفته است. اما رياض‏الصالحين از نووى از رايج‏ترين كتاب‏هاى دعاى اهل‏سنت تاكنون به شمار مى‏رود كه شرحى با عنوان منهل الواردين فى شرح رياض الصالحين از صبحى صالح در آن چاپ شده است. «1» دوم. برخى از صوفيان خود به ساختن دعاها و اورادى پرداخته‏اند كه مستند به احاديث نبوى و علوى نيست مانند مجموع‏الدعوات مجموعه‏اى از اوراد و ادعيه ساخته شده توسط سيد على همدانى، محمدبن رسامة، اويس قرنى و … يا كتاب صلوات الخادم الى المخدوم در شرح صلوات بر چهارده معصوم نوشته فضل‏الله‏بن روزبهانى فنجى. «2» سوم. بسيارى از دعاها و زياراتى كه در كتب انديشمندان شيعى تدوين و گردآورى شده است مستند به احاديث منقول از معصومان عليهم السلام است و در اين خصوص تلاش بر آن بوده است تا سلسله ناقلان به آن بزرگواران ختم شود.
علماى شيعه كوشش كرده‏اند تا دعاها و زيارات وارده از طرف معصومان را با امانت‏دارى به خردورزان پس از خود تحويل دهند و در اين راه زحمات زیادی کشیده اند